Prof. Dr. Recep Bozlağan - Yazı Dizisi 3
Türkiye'nin son dört yüz yılına bakıldığında siyaseten temel ihtiyacın istikrarlı bir yasama ve yürütme ile bağımsız ve tarafsız bir yargı sistemi olduğu görülecektir. Türkiye'de kurulması tartışılan başkanlık sisteminin yasama faaliyetlerinde istikrarı sağlayıcı nitelikte olması elzemdir. Bunun için yasama organının görev süresinin en az beş yıl olması, erken seçim, ara seçim veya kısmi yenileme seçimleri gibi ihtimallerin ortadan kaldırılması gereklidir.
Milletvekillerinin "dar bölge" veya "nispi temsil" yöntemi yerine "daraltılmış bölge" yöntemi çerçevesinde seçilmesi daha uygun olabilir. Dar bölge yöntemi Türkiye için uygun değildir ve ülkemizde ayrılıkçı hareketleri teşvik edebilir. Nispi temsil yöntemi ise temsilde adalet-yönetimde istikrar dengesini tam olarak yansıtmamaktadır yeterince sağlamamaktadır. İller 5 veya daha az milletvekili çıkaracak şekilde seçim bölgelerine ayrılabilir ve yüzde onluk ulusal seçim barajı birkaç puan düşürülebilir. Nitekim Yüksek Seçim Kurulu verilerine göre 2015 yılı itibarı ile ülkemizdeki seksen bir ilin elli ikisinde (neredeyse üçte ikisinde) milletvekili sayısı beş veya daha azdır. Milletvekilleri tek dereceli seçimle belirlenmelidir. Bir kişinin en fazla üst üste üç dönem milletvekili seçilebileceğine dair bir hüküm de Anayasada yer alabilir.Yasama ve yürütmenin birbirinden bütünüyle ayrıldığı başkanlık sistemlerinde, yasama organının başlangıcı ve bitişi belli olan sabit bir süre içinde çalışmalarını ifa etmesi, yasama faaliyetlerinin istikrarı açısından önemlidir.
Tercihli oy kullanma hakkı
Parti içi disiplinin ve meclis grubu disiplinin zayıflatılması da yasama organının görevini etkili bir şekilde yapmasına katkı sağlayacaktır. Yasama teklifleri daha özgür bir şekilde hazırlanacak, daha nitelikli bir şekilde tartışılacak ve milletvekilleri kendi hür iradeleri ile oy kullanacaktır. Milletvekili adaylarının belirlenmesinde ön seçim şartı getirilebilir, her seçim çevresinde iki kat milletvekili aday gösterilebilir ve seçmenlere tercihli oy kullanma hakkı tanınabilir. Birçok bilim insanı tarafından başkanlık sisteminin ideal bir şekilde uygulandığı varsayılan Amerika Birleşik Devletleri'nde, yasama faaliyetleri zaman zaman tıkanmakta ve yürütme erki çalışamaz hale gelmektedir. Amerikalıların "government shutdown" (hükümet kapalı) dedikleri bu sorun günümüze kadar on sekiz defa yaşandı. Böylesi bir durumda Federal Hükümet zorunlu olmayan hizmetler dışındaki bütün hizmetleri askıya almaktadır. Türkiye'de başkanlık sistemi ihdas edilirken "government shutdown" vakasının yaşanmaması için Başkana kanun hükmünde kararname çıkararak hükümetin çalışır vaziyette tutulması için istisnai bazı yetkilerin tanınması şart. Bu konuda Brezilya, Arjantin ve Meksika anayasalarında Başkana tanınan kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi örnek alınabilir.
Yürütme erkinde istikrar
Başkanın en az beş yıllık bir süre için ve doğrudan halk tarafından çoğunluk usulüne göre ve gerektiğinde iki turlu bir seçimle belirlenmesi gereklidir. Dünyada uygulanan modeller de bu şekildedir. Başkan Yardımcısının da Başkan ile birlikte aynı seçimde belirlenmesi gereklidir. Başkanlık sistemi uygulayan ülkelerde Başkan Yardımcılığı fonksiyonellikten uzak, bir bakıma atıl bir pozisyon gibi durmaktadır. Bunun önüne geçmek için ABD ve Arjantin'de Başkan Yardımcısı aynı zamanda Senatonun da başkanıdır. Yürütme erkinde istikrar sağlanması açısından Başkanın parlamento tarafından düşürülmesi çok istisnai kurallara bağlanmalıdır. ABD ve Latin Amerika ülkelerindekine benzer bir "impeachment" mekanizması tercih edilebilir. Bu durumda Başkan hakkında meclis soruşturması açılabilmesi için en az beşte üç çoğunlukla karar alınması ve Başkanın yargılanmak üzere Anayasa Mahkemesine sevk edilmesi için de en az dörtte üç çoğunlukla karar alınması uygun olabilir.
Bağımsız ve tarafsız yargı
Başkanlık sistemini uygulayan ülkelerde yargı sisteminin tepesinde Yüksek Mahkeme bulunmaktadır. Türkiye'deki Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme'nin fonksiyonlarına büyük ölçüde sahiptir. Başkanlık sistemine geçilmesi halinde Anayasa Mahkemesi'nin üyelerinin beşte üçü parlamento tarafından, beşte ikisi ise Başkan tarafından seçilebilir. Mahkeme kendi başkanını kendi içinden seçmeli. Kanunların ve kanun hükmünde kararnamelerin iptali için Anayasa Mahkemesi'ne müracaat etme yetkisi Başkanda ve parlamentodaki belirli bir sayıdaki (mesela üye tam sayısının beşte biri oranındaki) milletvekilinde bulunabilir.
63 ülkede başkanlık var
Günümüz dünyasında Birleşmiş Milletlere üye 193 ülkenin 64'ünde başkanlık sistemi, 27'sinde ise yarı başkanlık sistemi uygulanmaktadır. Parlamenter cumhuriyet modelini uygulayan ülke sayısı 46, parlamenter monarşi uygulayan ülke sayısı ise 29'dur. Birleşmiş Milletler resmi verilerine göre 2014 yılı sonu itibarı ile başkanlık sistemini uygulayan ülkelerin ortalama gayrisafi milli hasılası 373 milyar ABD Doları düzeyinde iken parlamenter sistemi uygulayan ülkelerin ortalama gayrisafi milli hasılası 384 milyar ABD Dolarıdır.
Yerel yönetim yapısı farklı
Başkanlık sistemi ile ülkenin kamu yönetim yapısı veya daha özel bir ifade ile yerel yönetim yapısı arasında herhangi bir bağlantı bulunmamaktadır. Bir ülkenin kamu yönetim ve onun içinde yerel yönetim yapısı o ülkenin kabul ettiği devlet türünün bir sonucudur. Başkanlık sistem ise bir hükümet biçimidir. Federal sistem bir devlet modeli, başkanlık sistemi ise bir hükümet modelidir ve ikisi birbirinden tamamen farklıdır. Dünyada federal devlet olup parlamenter sistem uygulayan ülkeler de bulunmaktadır. Almanya bu tür ülkelere verilebilecek en iyi örnektir.
Tek Meclisli bir yapı
Tek meclisli bir yapı da yasama erkinde istikrarın daha kolay sağlanması ve yasama faaliyetlerinin hızlanması açısından önemlidir. İngiliz toplumsal yapısının tarihi gelişiminin bir ürünü olan çift meclisli yapı, başkanlık sistemini benimsemiş ülkelerde uygulanmakta ise de bu yapının Türkiye'nin gerçeklerine uygun olmadığı 1961-1980 döneminde görülmüştür. Ayrıca, Milli Mücadele döneminin yöneticileri de tek meclisli yapıyı tercih etmiş ve meclis'- Ayan'ı ihdas etmemiştir. Yasama erkinde istikrar açısından "yedek milletvekilliği" uygulaması da önemlidir. Dünyada başkanlık sistemi uygulayan bazı ülkelerde parlamentoda boş kalan milletvekillikleri için bu tür bir yola gidilmektedir. Nitekim Başkanlık sistemi uygulayan Kolombiya'da benzer bir yöntem geliştirilmiştir.
Star