İzzet Kaya
15 Temmuz darbe girişiminin ardından Türkiye halkı belli bir talebi dile getiriyor. Darbe girişiminden sonra idam cezasının yeniden uygulanması gündeme geldi. . Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da idam cezası ile ilgili önüne yeni bir düzenleme gelirse onaylayacağını söyledi.
Dün Meclis'te siyasi partilerin grup toplantılarındaki gündem ağırlıklı olarak idam cezasının yeniden gelmesi oldu. İlk çıkışı MHP lideri Devlet Bahçeli yaptı ve idam cezası ile ilgili AK Parti'ye çağrıda bulunarak toplumsal talebin görülmesi gerektiğini söyledi. Bu çağrıya karşılık veren Başbakan Binali Yıldırım ise idam meselesinin bir anayasa meselesi olduğunu ve diğer partilerle bir mutabakat sağlanırsa, milletin umumi arzusu olan sınırlandırılmış bir düzenleme yapılabileceğini söyledi. Peki, idam cezası ile ilgili dünya genelinde durum ne? Türkiye'nin idam cezası tarihinde neler var? İdam cezası ile ilgili merak edilenlere dört soruda yanıt verdik.
1- idam cezası hangi ülkelerde var?
Köken olarak 'yokluk' anlamındaki 'adem' kelimesinden gelen idam, 'yok etme' anlamında kullanılıyor. Tarih boyunca hemen her toplumda çok sık başvurulan idam cezası devletlere göre çok farklı suçlar için başvurulan bir yöntem oldu. Genellikle, adam öldürmek, zina, hırsızlık, devlete ve krala karşı gelmek gibi pek çok fiil için uygulandı.
Dünya üzerinde halen idam cezasını 58 ülkede uygulanıyor. 35 ülkede ise savaş veya olağanüstü durumlarda idam cezasının uygulanabileceği hükmü bulunurken, 6 ülkede ise idam cezasını adi suçlar için kaldırdı. 102 ülke ölüm cezasını yasalarından tamamen çıkarmış durumda. Dünya genelinde toplam 140 ülkede idam cezası uygulanmıyor. İdam cezasını son olarak Şubat 2015'te Fiji yasalarından çıkarmıştı.
ABD'de 50 eyaletten 31'in de idam cezaları halen uygulanıyor. ABD'de 1977-2015 yılları arasında 7.870 kişi idam edildi. 2016 yılı sonuna kadar 15 idamın; 2017'de 14, 2018'de 8, 2019'da ise 7 idamın infazı için karar alındı.
Avrupa'da tek idam cezası uygulayan ülke Belarus. Belarus, AB'nin idam cezasının kaldırılması taleplerine karşın geri adım atmıyor. Türkiye'de ölüm cezası, 1984'ten beri fiilen ve 2004'ten beri hukuken uygulanmıyor.
Uluslararası Af Örgütü'ne göre 2015 yılında dünya genelinde idam edilen kişilerin toplam sayısı bin 934. . Bu idamların 977'si İran'da, 320'si Pakistan'da, 158'i de Suudi Arabistan'da gerçekleşti. ABD'de 2015 yılında 28 kişi idam edildi. En çok idam cezasının verildiği ülkelerden biri Çin, Af Örgütü'nün tahminlerine göre Çin'de 2015 yılında binin üzerinde kişi idam edildi.
2- Uluslararası düzenlemelerde idam cezasıyla ilgili ne deniliyor?
İdam cezasının kaldırılması için ilk ciddi adım 1948 yılında BM Genel Kurulu'nda kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'yle atıldı. Beyanname'nin üçüncü maddesinde "Yaşamak, özgürlük ve kişi güvenliği herkesin hakkıdır" ifadelerine yer verildi. Beyanname'nin beşinci maddesinde de "Hiç kimseye işkence yapılamaz, zalimce, insanlık dışı veya onur kırıcı davranışlarda bulunulamaz ve ceza verilemez" denildi. BM Çocuk Hakları Sözleşmesi ise 18 yaşın altındaki çocuklara idam cezasını verilmesini yasaklamıştır.
İdam cezasına ilişkin kapsamlı düzenleme ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde (AİHS) yer alır. İkinci Dünya Savaşı'nın hemen ertesinde kurulan Avrupa Konseyi, 1980'li yılların başlarından itibaren ölüm cezasının Avrupa genelinde kaldırılması amacıyla çalışma başlattı. . Bu çalışma 1983 yılında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne (AİHS) ek 6 numaralı protokolün Avrupa devletlerinin imzasına açılmasıyla sonuçlandı. Ölüm cezasının savaş veya yakın savaş tehdidi dışında kaldırılmasını öngören ve dünyada bir ilk olan 6 numaralı protokol bugüne kadar Avrupa Konseyi üyesi 47 ülke tarafından imzalandı. Protokolü imzalamış olmakla birlikte onaylamayan tek devlet ise Rusya'dır.
Soğuk Savaş'ın sona ermesinin ardından 1985'te yürürlüğe giren 6 numaralı protokolle yetinmeyen Avrupa Konseyi, ölüm cezasının her halde kaldırılmasını öngören, hukuksal açıdan bağlayıcı yeni bir belgenin hazırlığına başladı. AİHS'ye ek 3 Mayıs 2002 tarihli 13 sayılı protokolde ise ölüm cezasının tamamen kaldırılması öngörülmektedir. Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya dışındaki tüm Avrupa devletleri tarafından onaylanan 13 numaralı protokol olarak bilinen bu belge 2002 yılında imzaya açılıp, 2003 yılında yürürlüğe girdi.
Ayrıca suçluların iadesine ilişkin uluslararası hukuk kuralları da idam cezasını kriter olarak alıyor. İdam cezası uygulayan ülkelere suçluların iadesi yasaklanıyor.
3- Türkiye'nin idam cezası tarihinde neler var?
İdam cezası son alarak 1984 yılında uygulayan Türkiye 2004 yılında ise idam cezası yasalardan tamamen çıkardı. Avrupa Birliği ile yakınlaşma sürecinde, Türkiye idam cezasını yasaklayan AİHS'nin 13 sayılı ek protokolüne de imza attı. Türkiye'nin idam cezasını tekrar uygulayabilmesi için ek protokolden çekilmesi gerekiyor.
Türkiye'de 1920 ile 1984 yılları arasında 15'i kadın toplam 712 kişi idam edildi. İstiklal Mahkemeleri kararlarıyla idam edilenler bu sayıya dahil değil. Prof. Dr. Ergün Aybars'a göre mahkemelerin ilk döneminde 1,054 idam cezası infaz edilmiş, ikinci ve üçüncü dönemlerdeyse bu sayı toplam 576 kişi olmuştur. Genel toplamda ise 1,630 kişi idam edilmiştir. İstiklal Mahkemeleri'nin idam kararlarıyla ilgili Derin Tarih'in 20. sayısına bakmanızı tavsiye ediyorum.
Hafızlarda kalan idamlar ise 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Başbakan Adnan Menderes ile bakanları Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan idam edilmesi oldu.
12 Mart 1971 muhtırasından sonra ise Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın idamına onay verilmesi de Türkiye tarihinde unutulmayan kararlardan biri oldu.
12 Eylül 1980 darbesinden sonra da "ölüm cezasının yerine getirilmemesinde kamu yararı görülmediğinden" 50 kişi darağaçlarında yaşamını yitirdi.
Son olarak 1984'te İlyas Has ve Hıdır Aslan idam edildi. Bu idamlardan sonra Meclis hiçbir idam dosyasını görüşmedi.
4- Türkiye'de idam hangi suçlarda öngörülüyordu?
Türkiye'de ölüm cezası 2002 yılına kadar 4 yasada, 41 ayrı madde ile düzenlenmekteydi. İdam cezası Türk Ceza Kanunu (TCK) , Askeri Ceza Kanunu, Orman Kanunu, Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı ile Mücadele Kanunu'nda düzenleniyordu. İdam cezası 1995'teki siyasi nedenlerle orman yakma eylemlerinin yaygınlaşması üzerine ek bir madde ile Orman Kanunu'na da girmişti.
Bunun dışında 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarında da ölüm cezasına izin veren veya bununla ilgili düzenlemeler bulunmaktadır. Bu bağlamda, söz konusu Anayasalardaki düzenlemelere göre, mahkemelerce verilen ölüm cezalarının infaz edilebilmesi için Meclisin bu konuda karar alması veya kanun çıkarması gerekmekteydi. 1984'ten sonra, kanunlarda mevcut olmasına ve mahkemelerce hüküm verilmiş bulunmasına rağmen, ölüm cezasının infazına dair hiç kanun çıkarılmamıştır.
Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın dile getirdiği, MHP lideri Bahçeli'nin de destek vereceğini açıkladığı idam cezası ile ilgili çalışmalar hızlandı. AK Parti, yasal düzenlemenin çerçevesini çizerken üç suç için idam cezasını kapsayacağı öngörülüyor. Bu kapsamda AK Parti, bunların darbe teşebbüsü, terör ve cinsel istismarları önereceği belirtiliyor.
İdam cezasının geriye doğru işlemesi
Başbakan Yardımcısı Numan Kurtulmuş idam cezasının geriye doğru işlemesi hakkında, "Bunlar hukuki meseleler. Siyasetin karar vermekteki mahareti buradadır. Kamuoyu talepleriyle, hukuki düzenlemesi ona göre yapılır. Talebin karşılanabileceğine karar verilirse bu adım atılır.
Numan Kurtulmuş geriye dönük işleyen idam cezasının Abdullah Öcalan'ın durumuna nasıl bir etki yapacağı konusunda, "Bu önemli ve zor bir karar. Burada herhalde yeterince açık söyledim. Bir mevcut hukuki ve siyasi şartlar bir halkın beklentileri. Bunların arasındaki uyum ve denge eğer ortaya çıkar net bir kanaat oluşursa yine bu da aynı şekilde Anayasa değişikliği gerektirdiği için bizim tek başımıza yapacağımız bir şey değil. Parlamentoda bunun önünü açabilecek bir durum ortaya çıkarsa gereği yapılır" dedi.
YeniŞafak