GÜVEN ADALI

Maddi durumu ne olursa olsun herkesin gelecek kaygısı vardır. Öğrenciler iş hayatında ne tür zorluklarla karşılaşacaklarını düşünür. Çalışanlar ise mevcut şartlarının daha iyi olmasını, emeklilik döneminin maddi zorluk çekmeden rahat geçmesini ister. Bu amaçla kamunun da vatandaşlara, iş verene, 7'den 70'e herkese verdiği haklar bulunuyor. Fakat Türkiye'de bu hakların yeteri kadar bilmediği ve uygulanmadığı ekonomi yönetimi tarafından da kabul ediliyor. Üç gün sürecek yazı dizimizde toplumsal bilincin artması amacıyla en çok merak edilen soruları yanıtlayacağız. Yazı dizimizin ilk gününde emeklilik dönemi hakkında en çok merak edilen konuları, yarın özel sektör ve kamuda çalışanların sahip olduğu hakları, Cuma günü ise çalışan ve çalışmayan kadınların hayatını kolaylaştıracak bilgileri paylaşacağız. Emeklilik dönemine dair merak edilen sorular şöyle:

1- Emeklilik döneminde rahat edebilmek için maaşı yükseltmenin yolu var mı?

Çalışanlar, emekliliklerine 3,5 yıl kala ödedikleri primi yüzde 25 artırarak emekli maaşını yüzde 20 oranında artırabilir, rakamı 2 bin 500 TL'ye kadar çıkarabilir. Emeklilik zamanı ve maaşı hesaplanırken SGK'ya gerçek ücretten bildirim yapılmasının, prim gün sayısının en düşük seviyeden doldurulması yerine daha uzun süre çalışılması, prim gün sayısını aştıktan sonra asgari ücretten bildirilmemesi ve emeklilik dilekçesinin verileceği zamanın doğru olmasının en önemli kriterler olduğunu söylemekte de fayda var.

2- Emekli olduğu halde çalışmaya devam edenlerin hakları neler?

İş Kanunu'nda işçiler arasında emekli olan veya olmayan ayrımı yapılmamış, emekli çalışanların hakları kısıtlanmadı. İşçinin emekli olduktan sonraki çalışması yeni bir iş sözleşmesi olarak değerlendiriliyor. Emekli çalışanlar Sosyal Güvenlik Destek Primi ödeyerek çalışmaya devam edebilirler. İşçiler emekli olduktan sonra aynı işveren emrinde tekrar çalışırlarsa işveren tarafından iş sözleşmeleri fesih edilirse İş Kanunu'ndaki yazılı uygulamalar emekli olmayan işçilerde olduğu gibi aynen hayata geçirilir.

3- Emekli maaşına banka haciz koyabilir mi?

Maaşları yetmediği için tüketici kredisi ve kredi kartlarına sarılan emeklilerimiz var. Fakat ödeme yapamadığı durumda maaşlarına bloke konan emekliler olduğunu duyuyoruz. Bankaların emekli maaşından kesinti yapması yasal değil. Bankalar, emeklinin izni olmadan para kesintisi, aktarma yapamaz, hesabı mevduat hesabı gibi kullanamaz. Ayrıca emeklilerin gelir, aylık ve ödenekleri haczedilemez. Kanun yalnızca SGK nezdinde doğacak alacakların haczine izin veriyor. Bu haciz de maaşın dörtte birini geçemiyor.

4- Eşi ölen erkeğe dul aylığı verilir mi?

Evet eşi ölen erkeğe dul aylığı veriliyor. Dul aylığı olarak bilinen ölüm aylığı genel olarak kadınlara ödenen bir para gibi algılanıyor. Oysa uygulamaya bakıldığında bunun için bir cinsiyet ayrımı yapılmadığını görüyoruz. Dolayısıyla eşi ölen bir erkek de ölüm aylığı alabiliyor. Burada kişinin çalışıyor ya da emekli olmasına da bakılmıyor. Aynen kadınlara ödendiği gibi şartlar oluşmuşsa erkeklere de ölüm aylığı veriliyor. Burada aylığın kesilmesine sebep olan tek değişiklik ise ikinci bir evlilik.

5- Ölen eş için sigorta borçlanması yapılabilir mi?

Eşini kaybedenler ciddi mağduriyetlerle karşılaşabiliyor. 21. Hukuk Dairesi'nin kararına göre, SSK'dan ölüm aylığı alabilmek için gerekli olan 900 günlük sigorta borçlanma ile tamamlanabilecek. Böylece vefat eden kişinin bir gün bile sigortası olsa, eş ve çocukları askerlik, doğum ve yurtdışı borçlanması yoluyla 900 günü tamamlayıp emekli aylığı alabilecek. Örneğin 500 günlük sigortası varken vefat eden bir kişi için askerlik borçlanması yoluyla 900 gün tamamlanıp eş ve çocuklarına maaş bağlanabilecek.

6- Erken yaşta emeklİlİk hakkı kazanmak mümkün mü?

Evet. Erkeklerde askerlik, kadınlarda da doğum borçlanması ile emeklilik yaşı erkene çekilebiliyor. Askerliğini işe girmeden önce yapan çalışanlar, borçlanma ile hem prim şartını azaltıyor hem de yaşı 1-2 yıl erkene çekebiliyor. Erken emeklilik için işe başlangıç tarihi ile askerlik yapılan dönem önem taşıyor. Yaşı erkene çekmek için askerliği işe girmeden önce yapmış olmak gerekiyor. Borçlanma yapılarak işe giriş tarihi geriye çekiliyor. Emeklilik yaşı kademeli arttığı için, geriye çekilen tarih çalışanı bir önceki kademeye getirerek 1 yaş kazandırıyor. İşe girilen tarih borçlanma süresini belirliyor.

7- Kimler malulen emekli olabilir? Şartları nelerdir?

Malulen emeklilik en çok merak edilen konuların başında geliyor. Çalışanlar iş hayatında iş yapabilme kabiliyetlerini belli oranda kaybedecek kadar bir sağlık sorunu yaşamaları durumunda emekli olabiliyor. Burada en önemli şart olarak bu rahatsızlığın sigortalı olunan tarihten sonra ortaya çıkmış olması ve iş gücünü kaybetme oranı olarak %60 şartı gerekiyor. En az 10 yıldan beri sigortalı olup, toplam 1.800 gün sigorta primi ödenmiş olma şartı da var.

8- Engelli çalışanların emeklilik şartları neler?

Engelli çalışanlar için de erken emeklilik imkanı getirildi ve burada yaş şartı da aranmıyor. İlk sigortalı oldukları tarihe göre belli prim ve süre emeklilik için yeterli oluyor. Engellilik oranına göre çalışma gücünü yüzde 80 kaybedenler birinci derece engelli, yüzde 60'ını kaybedenler ikinci derece engelli yüzde 50 ve altındakiler ise üçüncü derece engelli sayılıyor. 2008'den sonra ise bu oranlar 60 ve üzeri, 50-59 ve 40-49 olarak belirlendi.

9- Yıpranma payı ile emeklilik tarihi kaç gün düşebilir?

'Yıpranma' dediğimiz, kanunun ise Fiili Hizmet Süresi Zammı (FHSZ) diye tarif ettiği bu avantaj, çalışılan sürelere belli oranda gün eklenerek ve işe girişi geriye çekerek emeklilik imkanı sağlıyor. Yani bir yılda 12 ay çalışmış birisi 15 ay çalışmış gibi kabul ediliyor ve işe giriş tarihi de 3 ay geri çekiliyor. 15 iş dalında sağlanan bu uygulama, genelde ağır ve yıpratıcı işlerde çalışanlara yönelik sağlanan bir avantaj olarak görülüyor.

10- Gurbetçilerin Türkiye'de emekli olma imkanı var mı?

Gurbetçilerin Türkiye'de emekli olmaları için birçok yol bulunuyor. Sosyal güvenlik anlaşması yapılan ülkelerde sigortalı olan vatandaşların işe başlangıç tarihleri, oradaki primlerine yazılmıyordu. Sadece borçlanma yaptıkları tarihten itibaren geriye doğru ödenen gün kadar gidilerek bir tarih bulunuyordu. Artık sosyal güvenlik anlaşması yapıp özel hüküm koydurulan ülkelerde ilk kez sigortalı olanların işe başlangıç tarihleri Türkiye'de de geçerli oldu.

11- Emeklilere toplu taşıma ücretsiz mi?

Ülkemizde 65 yaş ve üstündekiler, şehir içi toplu taşıma hizmetleri ile demiryolları ve denizyollarının şehir içi hatlarından ücretsiz yararlanıyor. Hem emeklilerimizin hem de Türkiye Emekliler Derneği'nin ücretsiz ulaşımdan tüm emeklilerin faydalanması yönünde hükümetten talepleri bulunuyor. Fakat çok hevesli olmamakta fayda var. Türkiye'deki emekli sayısının yüksek oluşu, ücretsiz ulaşım gibi ayrıcalıkların önündeki en büyük engel olarak görülüyor.

12- Emeklilerin ödemek zorunda olmadığı vergiler neler?

Emekliler bazı vergilerden de muaf tutuluyor. Bunların başında emlak vergisi geliyor. Her yıl ödenen bu vergi iki taksite bölünüyor. Bu vergide bazı kesimlerin muafiyetleri söz konusu. Gaziler, engelliler, şehitlerin dul ve yetimleri, ev hanımları ile işsizler... Emeklilerin bu istisnadan faydalanabilmeleri için şartlar şöyle: Taşınmaz Türkiye'de olacak. 200 metrekareyi geçmeyecek. Tek mesken olacak. Emekli maaşından başka geliri olmayacak. Türkiye'de emekli olmak şart.

13- SGK emeklilerin hangi sağlık hizmetlerini kapsıyor?

Yaş ilerledikçe sağlık harcamalarının da toplam giderdeki oranı artıyor. 2008'de yapılan reform sonrasında ülkemizde sosyal güvenlik kapsamında karşılanan sağlık hizmetleri oldukça genişletildi. Önceki dönemde karşılanmayan diş ve göz tedavileri gibi basit muayeneler yanında kanser, şeker, romatizma, kalp hastalıkları, alzhimer, böbrek yetmezliği gibi kronik hastalıkların tedavi süreçleri de kapsama alındı, bu hastalıkların tedavileri her yönüyle karşılanmaya başlandı.

14- Promosyon ödemesini her emekli alabilir mi?

Emeklilere maaşlara ilaveten promosyon ödemesi 1 Mart'tan itibaren başladı. Maaşı 1000 liranın altında olan 2,3 milyon emekliye 300 lira, 1000-2000 lira arası olan 8.5 milyon emekliye 375 lira, 2000 lira üzerinde olan 791 bin emekliye 450 lira promosyon ödemesi yapılıyor. Fakat bankalar, bu büyük pastadan daha fazla pay alabilmek için promosyon ödemesi dışında da emeklilere bazı ayrıcalıklar veriyor. Bu nedenle iyi araştırma yapmadan banka seçmemekte fayda var.

15- Emeklilik döneminde çift maaş alma imkanı var mı?

Adım adım tüm iş dünyasına yayılan zorunlu Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) ile yaşlılık döneminde maddi sıkıntı çekmemek için ikinci emeklilik maaşına kavuşmak mümkün. Burada çalışanların brüt maaşından en az yüzde 3 kesinti yapılıyor. Otomatik katılımda 10 yıl kalan ve 56 yaşını dolduranlar, SGK emekliliğinin yanında isterse ikinci bir maaşa, ya da toplu paraya kavuşuyor. Üstelik devlet yüzde 25'lik katkı, 1.000 liralık nakit ve yüzde 5 ilave destek veriyor.

Kaynak: Karar Gazetesi